قیمت ارز در روزهای اخیر در بازار آزاد ایران به شدت افزایش یافته است. مقایسه قیمت‌های دلار در ده روز اخیر نشان می‌دهد که دلار دستکم ۲۵۰ تومان، یورو پول واحد اروپایی نزدیک به ۳۳۰ تومان و پوند ۳۸۰ تومان افزایش پیدا کرده است.
هر دلار در روز شانزدهم آذر حدود ۳۹۰۰ تومان، یورو ۴۲۳۰ تومان و پوند ۴۹۲۵ تومان خرید و فروش شد.
این در حالی است که قیمت‌های مبادله‌ای یا همان نرخ دولتی بانک مرکزی ایران فاصله نسبتا زیادی با قیمت‌های بازار ارز دارد. قیمت دولتی هر دلار در شانزدهم آذر ۳۲۱۱ تومان، پوند ۴۰۹۳ تومان و یورو ۳۴۵۵ تومان بوده است.
پرسش این است که چرا قیمت ارز که در ماه‌های اخیر روند نسبتا ثابتی داشته یکباره افزایش پیدا کرده است؟
برخی کارشناسان اقتصادی نگرانی در باره سرنوشت برجام، پیامدهای احتمالی ریاست جمهوری دونالد ترامپ، افزایش تقاضای ارز در پایان سال میلادی، سفرهای زیارتی به عراق و تعیین دلار ۳۳۰۰ تومانی در بودجه سال آینده را علت افزایش می‌دانند.
اما به غیر از این عوامل، این تکان شدید در بازار ارز دلایل مهم‌تری هم دارد که به عقیده کارشناسان اقتصادی اگر حتی این عوامل هم اتفاق نمی‌افتاد، دیر یا زود بازار ارز با این افزایش قیمت مواجه می‌شد.
نکته کلیدی ماجرای افزایش قیمت ارز تورم است. به این معنی که در سه سال گذشته اقتصاد ایران تورمی نزدیک به ۷۰ درصد داشته است. آمار رسمی نشان می‌دهد که تورم در سال ۱۳۹۲ بیشتر از۳۴ درصد، در سال ۱۳۹۳ بیشتر از ۱۵ درصد و در سال ۱۳۹۴ نزدیک به ۱۲ درصد بوده است. تورم در نه ماه گذشته نیز حدود ۹ درصد بوده است.
به زبان ساده قدرت خرید مردم نسبت به سال ۱۳۹۲ حدود ۷۰ درصد کاهش پیدا کرده است. یعنی برای خرید کالایی که در سال ۱۳۹۲ هر مبلغی پرداخت می‌شد اکنون برای خرید همان کالا باید ۷۰ درصد بیشتر پرداخت کنند. این یعنی ارزش پول ملی ۷۰ درصد کمتر شده است.
این اتفاق وقتی معنی پیدا می‌کند که با میزان تورم کشورهایی مقایسه شود که با ایران مبادلات تجاری دارند. وقتی تورم این کشورها نسبت به ایران بسیار پائین است این یعنی پول داخلی با تورم ارزش خود را نسبت به ارزهای بین‌المللی از دست می‌دهد.
در این صورت، اگر دولت همچنان دولت قیمت ارز را پائین نگهدارد و به تعبیری آن را سرکوب کند، به تدریج کالاهای داخلی توان رقابت خود را با کالاهای خارجی از دست می‌دهند و واردات به صرفه تر می‌شود. همان شرایطی که در طول دهه هشتاد خورشیدی ایجاد شد و نتایج تلخی برای اقتصاد به همراه داشت.
با وجود تورم ۷۰ درصدی در سه سال و نیم اخیر، آمارها نشان می‌دهد که این حجم تورم در ارزهای عمده در سه سال گذشته دیده نشده است یعنی قیمت ارزها به همان نسبت افزایش پیدا نکرده است و همین مسئله اکنون باعث به هم خوردن موازنه‌ای شده که بانک مرکزی و دولت سعی کرده‌اند آن را در بازار ارز برقرار کنند.
در دهه هشتاد خورشیدی، طرح تثبیت قیمت ارز در بازار اجرا شد و بانک مرکزی بدون در نظر گرفتن تورم، برای تثبیت نرخ‌ها، ارز به بازار تزریق می‌کرد و با این روش قیمت ارز را نزدیک به یک دهه ثابت نگه‌داشت اما سرانجام این طرح شکست خورد و قیمت ارز یک باره سه برابر شد و دلار از یک هزار تومان به سه هزار تومان رسید.
در واقع قیمت ارز مانند فنری است که مدت‌ها بانک مرکزی مانع از حرکت طبیعی آن شده بود و وقتی این فنر رها شد، آسیب‌های جدی به اقتصاد کشور وارد می‌کند.
از آنجا که عمده ارز کشور در اختیار دولت و بانک مرکزی است بنابر این در آن سال‌ها هر زمان که نیاز بازار افزایش پیدا می‌کرد، بانک مرکزی دلاری‌های نفتی بیشتر را وارد بازار می‌کرد و مانع افزایش قیمت‌ها می‌شد.
اکنون دیگر بانک مرکزی و دولت حتی اگر بخواهند نیز ارز چندانی ندارند که با آن در بازار ارز مانور بدهند.
راه حل مقابله با افزایش شدید قیمت ارز
در چنین وضعیتی برای جلوگیری از افزایش شدید نرخ ارز چه باید کرد؟
کارشناسان می‌گویند راه حل جلوگیری از بروز چنین اتفاقاتی این است که دولت و بانک مرکزی طرح یکسان سازی نرخ ارز را اجرا کنند که در آن قیمت‌ها را بازار تعیین می‌کند.
در شرایط فعلی که تورم یک رقمی شده، اجرای این برنامه عملی‌تر شده است و بانک مرکزی نیز اعلام کرده به صورت جدی به دنبال یکسان کردن نرخ ارز است.
ولی الله سیف رئیس کل بانک مرکزی ایران گفته که “یکی از اولویت‌های بانک مرکزی یکسان سازی نرخ ارز بوده است که برای تحقق این امر باید زمینه‌های مورد نیاز از قبیل دسترسی به کانال‌های بین‌المللی بانکی فراهم شود.”
آقای سیف بر یکسان سازی نرخ ارز تاکید کرده اما گفته که “باید پیش شرط‌های آن فراهم شود.”
از مدت‌ها پیش بحث یکسان سازی نرخ ارز مطرح بوده و قرار بود پیش از پایان امسال این کار انجام شود اما این احتمال وجود دارد برنامه یکسان سازی نرخ ارز تا پیش از انتخابات ریاست جمهوری سال آینده به تعویق بیفتد.
دلیل آن هم این است که یکسان سازی نرخ ارز یعنی این که قیمت ارز از سوی دولت افزایش پیدا کند و طبیعی است که نرخ ارز به نرخ بازار نزدیک‌تر می‌شود و این اقدام بر قیمت کالاهای وارداتی تاثیر می‌گذارد و تورم را هم کمی افزایش می‌دهد به همین دلیل هر چه به زمان انتخابات ریاست جهموری سال آینده نزدیک‌تر می‌شویم، احتمال اجرای این طرح در ماه‌های باقی مانده از سال کمتر می‌شود.
به عقیده برخی اقتصاددانان، اگر زمینه‌های یکسان سازی نرخ ارز فراهم نباشد، بازار ارز با تنش مواجه خواهد شد و دولت اگر بتواند در ماه‌های آینده تا پیش از انتخابات ریاست جمهوری سعی خواهد کرد مانع افزایش قیمت ارز شود.
در حال حاضر بانک مرکزی ایران سیستم ارزی کشور را “شناور مدیریت شده” می‌داند و محمد باقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه گفته است “ممکن است عده‌ای هر حادثه سیاسی را نوعی ناامنی تلقی کنند اما سیاست دولت این نیست که از محل افزایش دلار، ریال بیشتری تامین کند.”
این سخنان واکنش به انتقادهایی است که از سوی برخی کارشناسان اقتصادی مخالف دولت مطرح شده که معتقدند بانک مرکزی با کم کردن عرضه ارز به بازار زمینه افزایش قیمت را فراهم کرده تا با فروش ارز به قیمت بالاتر بخشی از کسری بودجه دولت را تامین کند.
به گفته آقای نوبخت، اگر چه درآمد دولت از تبدیل دلار به ریال با افزایش نرخ ارز بیشتر می‌شود “اما قدرت خرید ملی برای ما مهم است لذا از افزایش نرخ ارز استقبال نمی‌کنیم.”
البته برخی کارشناسان اقتصادی می‌گویند که بانک مرکزی تلویحا به سمت یکسان سازی نرخ ارز حرکت می‌کند چون آمارها نشان می‌دهد که حجم کالاهایی که با نرخ مبادله‌ای یا همان نرخ دولتی وارد می‌شود، در یک سال اخیر کاهش پیدا کرده است.
سیاوش نوروزی bbc
