دانشمندان می‌گویند وسعت مناطق مرده اقیانوسها که میزان اکسیژن آنها به صفر رسیده از سال ۱۹۵۰ چهار برابر شده و مناطق بسیار کم‌اکسیژن در آبهای ساحلی ده برابر وسیعتر شده است.
برای این تحقیق کمیسیون بین دولتی اقیانوس شناسی یونسکو، گروهی از دانشمندان را از کشورهای مختلف گرد هم آورد و نتجه کار آنها به سرپرستی پروفسور دنیس بریتبورگ استاد بوم‌شناسی دریایی مرکز تحقیقات محیط‌زیستی اسمیتسونین در نشریه “دانش” منتشر شده است.
بر این اساس مناطقی در دریای خزر و خلیج فارس با مشکل کمبود اکسیژن مواجهند اما این مشکل در دریای خزر شدیدتر است.
این تحقیق نشان می‌دهد حداقل از میانه قرن بیستم هم در اقیانوس‌های آزاد هم در آبهای ساحلی غلظت اکسیژن آب به طرز فزاینده‌ای رو به کاهش رفته، اکنون وسعت این مناطق به میلیونها کیلومتر مربع رسیده و مصب رودخانه‌ها و دیگر آبهای ساحلی بشدت تحت تاثیر این کاهش اکسیژن قرار گرفته‌اند.
در حال حاضر پانصد نقطه بسیار کم اکسیژن یا بی اکسیژن در مناطق ساحلی دنیا وجود دارد در حالی که در ۱۹۵۰ تعداد این مناطق حدود پنجاه بود و اقیانوس‌های دنیا هم حدود دو درصد اکسیژن خود را از ۱۹۵۰ تا به حال از دست داده‌اند- معادل ۷۷ تریلیون تن.
حق نشر عکسSPL محل تلاقی رودخانه‌ها با دریاها و اقیانوسها محیط مناسبی برای رشد بی‌رویه ریزجلبکها است
آبهای سواحل شمال و جنوب ایران هم از این قاعده مستثنی نیستند و هم در خلیج فارس (تنگه هرمز) و هم در دریای خزر این مشکل وجود دارد، اما وضعیت دریای خزر وخیم‌تر است، در خلیج فارس مشکل بیشتر هوپرورش (افزایش بیش از حد مواد مغذی در آب،eutrophication) است که باعث تخلیه مناطقی از آن از اکسیژن میشود اما مناطقی در دریای خزر از سال ۱۹۹۰ تا به حال به طور “دائم” مشکل کمبود اکسیژن داشته‌اند.
بر اساس تحقیقی که دکتر رابرت دیاز استاد علوم دریایی و همکارانش در موسسه منابع جهانی در سال ۲۰۱۱ انجام دادند و نقشه جهانی این مناطق را مشخص کردند، آبهای شمالی و جنوبی ایران هم در دهه‌های اخیر دچار بحران اکسیژن شده‌اند و دریای خزر از دهه نود میلادی تاکنون در شرایط دائمی کمبود اکسیژن قرار دارد. تحقیق اخیر هشدار می‌دهد که وسعت این مناطق در حال افزایش است.
مناطق کم‌اکسیژن بصورت طبیعی هم به دلایل محتلف ممکن است به وجود آیند اما آنچه در دهه‌های اخیر دیده میشود این است که وسعت این مناطق بسیار بزرگتر شده و کمتر از الگوهای فصلی یا آب و هوایی تبعیت می‌کنند.
از این رو، از دست رفتن اکسیژن اقیانوسها و سواحل در چنین ابعادی عمدتا محصول فعالیت‌های بشر است؛ بسیاری از آبزیان نمی‌توانند در این مناطق زنده بمانند و ادامه روند فعلی در دراز مدت به انقراض وسیع این موجودات منتهی شده که آثار وخیمی برای میلیونها نفری دارد که زندگی‌شان به دریا وابسته است.
محققان هشدار داده‌اند ادامه چنین روندی در دراز مدت، توازن و توزیع مواد مغذی را بر هم زده و حیات و تنوع گونه‌ها و هم چنین زایایی آبهای دنیا را از بین می‌برد.
اکوسیستم‌های آبی اگر به طور موقت با کمبود اکسیژن مواجه شوند توان زنده ماندن و عبور از بحران را دارند اما در دراز مدت، توازن و توزیع مواد مغذی به هم می‌خورد گونه‌های جانوری و گیاهی در سطح وسیع و فراگیر منقرض می‌شوند، ترکیب شیمیایی آبها و ساختار زمین‌شناختی کف دریاها و اقیانوسها تغییر می‌کند، شبکه غذایی مختل میشود و زندگی جوامع ساحلی در معرض تهدید قرار می‌گیرد.
مرجان‌های جزایر خلیج فارس سفید شده‌اند
چرا چنین می شود؟
- گرم شدن هوای کره زمین باعث گرمتر شدن دریاها میشود و هر چه آب گرمتر باشد کمتر اکسیژن در خود نگه می‌دارد.
- سموم و کودهای کشاورزی و فاضلاب شهری و صنعتی که به دریاها و اقیانوسها می‌ریزند حجم عظیمی از ترکیبات نیتروژن و فسفر مثل فسفات، نیترات و نیتریت دارند. این ترکیبات مواد غذایی جلبکهای میکروسکوپی را فراهم می‌کنند. رشد وسیع و سریع این ریزجلبکها اکسیژن مصرف می‌کنند و در نتیجه اکسیژن آب کاهش پیدا می‌کند.
- وقتی این جلبکهای ریز می‌میرند، برای تجزیه آنها باکتریها اکسیژن مصرف می‌کنند که باعث کم شدن اکسیژن محلول در آب میشود.
- وقتی اکسیژن آب کم میشود، فرصت برای رشد گونه‌هایی که به اکسیژن کم نیاز دارند بیشتر میشود و این باعث کاهش هر چه بیشتر اکسیژن برای دیگر موجودات دریایی میشود. گونه‌هایی که به اکسیژن کم نیاز دارند، دی اکسید نیترو زیادی تولید می‌کنند؛ یک گاز گلخانه‌ای که سیصد بار از دی اکسید کربن قویتر است.
- رشد وسیع ریزجلبکها باعث پوشاندن سطح آب میشود و باعث می شود نور آفتاب کمتر به اعماق آب نفوذ کند و شرایط برای زندگی برخی جانداران نامساعد شود.
- اسیدی شدن آبها هم باعث کاهش اکسیژن آب میشود.
حق نشر عکسGETTY IMAGES رشد بی‌رویه ریزجلبکها
مناطق ساحلی ایران که مشکل کمبود اکسیژن (کمتر از دو میلیگرم در لیتر) دارند
- دریای خزر
مناطق کم اکسیژن دریای خزر در حوزه چهار کشور قرار می‌گیرند، ایران، روسیه، آذربایجان و ترکمنستان. از دهه نود میلادی منطقه کم‌اکسیژن به طور دائمی در دریای خزر وجود داشته که زندگی آبزیان را در خطر قرار داده و باعث مرگ کف‌زیان شده است. فاضلاب‌های شهری و صنعتی و سموم و کودهای شیمیایی که از رودخانه‌های مختلف وارد این دریا می‌شوند باعث ورود ترکیبات نیتروژن و فسفر می‌شوند و در این میان آلاینده اصلی رودخانه ولگا است که بین ۷۷ تا ۹۴ درصد مواد مغذی که وارد دریای خزر میشود از این رود است. کم اکسیژنی در دریای خزر یک بار به دلیل نامعلوم بطور موقت در ۱۹۲۰ اتفاق افتاده است.
پروفسور مایک الیوت استاد علوم ساحلی دانشگاه هال و سردبیر نشریه “علوم مصب، سواحل و فلات قاره” به بی‌بی‌سی فارسی گفت: “این اتفاق در تمام دریاها می‌افتد اما مثلا در اقیانوس‌های آزاد آب بیشتر جابجا میشود و راحتتر می‌تواند مواد زائد را تجزیه کند اما در آبهای بسته مثل دریای خزر آب زیاد جابجا نمی‌شود و مدتی یکجا می‌ماند و این مشکل را شدیدتر می‌کند اما روندی که اتفاق می افتد در تمام آبهای دنیا یکسان است.”
حق نشر عکسGETTY IMAGES
ماهی خاویاری (استورژن) ماده در حوضچه پرورش ماهی در اسرائیل. این ماهی ارزشمند در دریای خزر در معرض خطر قرار دارد
- خلیج فارس
-تنگه هرمز و خلیج عمان:
تنگه هرمز خلیج فارس را به دریای عمان متصل می کند و خلیج عمان در جنوب غربی شبه جزیره عربستان قرار دارد. این منطقه بین سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۰۹ ، رشد مخرب جلبکهای میکروسکوپی -چرخان تاژک دار پولی‌کاریوت- که هشت ماه طول کشید و پانصد کیلومتر مربع وسعت داشت باعث مرگ هزاران تن ماهی شد و لطمه بزرگی به صیادی محلی، آب‌سنگ‌های مرجانی و گردشگری زد و مقامات مجبور شدند آب‌شیرین‌کن‌های صنعتی را خاموش کنند. رشد بی رویه این ریزجلبک لطمه سریع و شدیدی به مرجانها زد- مشابه سفید شدن مرجانها. هر چند دلیل این رشد بی رویه هنوز کاملا روشن نیست، اما هوپرورش، تغییر آب و هوای کره زمین، انتقال برخی آبزیان مضر با مخزن تعادل کشتی ها، و جایگزینی کم آب که ویژگی خلیج فارس است همگی در نقش داشتند. گزارش‌هایی از رشد بی رویه ریز جلبکها در مناطق ساحای ایران و امارات متحده عربی باعث مرگ ماهی ها و لطمه به زندگی صیادان محلی شده است.
حق نشر عکسREUTERSتمام این رودحانه آلوده در چین را ریزجلبکها پوشانده
- شطالعرب
رودخانه‌ای که عمدتا از ترکیب دجله و فرات و کارون و چند رود کوچکتر شکل گرفته و به خلیج فارس می‌ریزد اما فاضلاب تصفیه نشده و فاضلاب صنعتی مستقیم و غیر مستقیم از منابع مختلف از جمله مناطق شهری مثل بصره و مناطق شهری لب کارون به آن می‌ریزد. کانال‌هایی که از بصره به شطالعرب می‌ریزند مملو از سموم کشاورزی و فاضلاب هستند که باعث رسوب گل و لای در کف رودخانه میشود. این سموم و کودهای شیمیایی، که باعث غلظت بی‌سابقه فسفات، نیترات، و نیتریت در این رودخانه شده در نهایت به خلیج فارس می‌ریزد. ضایعاتی که از کشتی ها دفع میشود و از همه مهمتر صنعت نفت به کیفیت آب این رودخانه لطمه زده است.
- خلیج کویت
در آن سوی خلیج فارس، در شمال غربی، یک خلیج نیمه بسته با آب کم عمق و آب و هوای بسیار بد به نام خلیج کویت قرار دارد که صیادی در آن رونق دارد اما فاضلاب شهر کویت، فاضلاب صنعتی، ضایعات آب شیرین‌کن‌ها و نیروگاه‌ها، و همچنین کانالی است که در حمله عراق به کویت ساخته شد تا مرداب جنوب غربی را به خلیج کویت وصل کند. آلودگی نفتی که زیاد اتفاق می‌افتد و پرورش ماهی، باعث شده در دهه گذشته چندین بار از جمله در سالهای ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۱ رشد بی‌رویه ریزجلبکها و مرگ وسیع ماهیان اتفاق بیفتد.
چه‌می‌توان کرد؟
مقابله جهانی با گرم شدن آب و هوای زمین، ممانعت از ورود فاضلاب به دریاها، انرژی‌های تجدیدپذیر به جای سوخت‌های فسیلی و محدود و ضابطه‌مند کردن استفاده از کود و سموم کشاورزی.
مهبد ابراهیمی/bbc
