کشته شدن جمال خاشقجی٬ تیری بود که مقام‌های سعودی – حالا خودسر یا با دستور از بالا – به پای خودشان شلیک کردند. جایی که این گلوله بیش از هرجای دیگری می‌تواند دردآور باشد و خون بریزد٬ اقتصاد عربستان است که قرار است به شکلی انقلابی و تاریخی زیر و رو شود و در این تحول بی‌سابقه٬ چشمش به سرمایه‌گذاری خارجی است.
قتل روزنامه‌نگار منتقد در آستانه برپایی یک نشست اقتصادی مهم رخ داد و در نهایت موجب شد تا برخی از چهره‌های کلیدی اقتصاد جهان (از آدمهای بانفوذی مانند مدیر عامل بانک جی پی مورگان تا چهره‌های مشهور و قدرتمندی مانند مدیر عامل اوبر) در آن شرکت نکنند.
در عین حال نشست اقتصادی “سرمایه‌گذاری آینده” که به “داووس کویر” معروف شده٬ از سه‌شنبه تا پنج‌شنبه در ریاض برگزار شد و ولیعهد خبرساز عربستان نیز در آن حاضر شد و سخنرانی کرد.
اصلاحات اقتصادی عربستان یکی از ستون‌های اصلی برنامه تبلیغاتی محمد بن سلمان است که در چارچوب یک برنامه توسعه به نام “چشم‌انداز ۲۰۳۰” به سرمایه‌گذاران معرفی شد. اجرای این برنامه بدون پول خارجی تقریبا غیرممکن است. نشست‌هایی نظیر کنفرانس “سرمایه‌گذاری آینده” هم با هدف جلب همین پول برگزار می‌شوند.
آیا خون جمال خاشخجی در نهایت گریبان اصلاحات اقتصادی عربستان را گرفت؟ یا محمد بن سلمان موفق شد کشتی پرتلاطم اصلاحاتش را از توفان این قتل کم‌سابقه عبور بدهد؟
۵۶ میلیارد دلار معامله
از نخستین روزی که کنفرانس “سرمایه‌گذاری آینده” در ریاض افتتاح شد٬ مقام‌های سعودی خبرهای زیادی از موفقیت این کنفرانس و امضای قراردادهای میلیاردی با سرمایه‌گذاران غربی منتشر کردند.
شرکت آرامکو (شرکت نفت عربستان) در همان نخستین روز کنفرانس اعلام کرد که به تنهایی٬ تفاهم‌نامه‌هایی بالغ بر ۳۴ میلیارد دلار با شرکتهای مختلف آسیایی و اروپایی از جمله شرکت توتال امضا کرده است. همزمان٬ به گفته امین حسن ناصر٬ مدیر عامل آرامکو٬ مبلغ قراردادها و تفاهم‌نامه‌های غیرنفتی نیز به ۱۶ میلیارد دلار رسید.
در نهایت روز پنج‌شنبه و در آخرین روز کنفرانس٬ خالد فالح٬ وزیر نفت عربستان اعلام کرد که مجموع توافق‌ها و قراردادهایی که در این نشست امضا شد به ۵۶ میلیارد دلار رسیده است. یعنی به گفته مقام‌های رسمی در طول سه روز کنفرانس نیز٬ شش میلیارد دلا بر رقم قراردادها و تفاهم‌نامه‌های تجاری اضافه شد.
این روایت رسمی در حالی از سوی مقام‌های عالی‌رتبه سعودی منتشر شد که هم خود این مقام‌ها در مصاحبه‌های مختلف از دشوار بودن شرایط این روزهای کشورشان سخن گفتند و هم به شکل کم‌سابقه‌ای٬ مدیران بانک‌های معروف و سرمایه‌گذاران شناخته‌شده٬ یا در کنفرانس شرکت نکردند٬ یا برخلاف سال گذشته٬ علاقه چندانی به مصاحبه با رسانه‌ها نداشتند.
اما این موضوع سعودی‌ها را از تک و تا نینداخت و آنها در آخرین روز تلاش کردند تا یکی از جذاب‌ترین کارت‌هایشان را بازی کنند: خصوصی‌سازی. در آخرین روز کنفرانس٬ محمد تویجری٬ وزیر اقتصاد عربستان اعلام کرد که از حالا تا ماه مارس سال آینده میلادی٬ چهار پروژه خصوصی‌سازی این کشور را اجرا خواهد کرد که از خدمات درمانی تا آبرسانی را در بر می‌گیرد.
خصوصی‌سازی انقلابی
خصوصی‌سازی اقتصاد رانتی عربستان٬ یکی از مهم‌ترین بخش‌های اصلاحات اقتصادی است که به نام محمد بن سلمان٬ ولیعهد این کشور گره خورده و در شکل‌گیری تصویر “شاهزاده اصلاح‌طلب” بسیار موثر بوده است.
ابعاد این خصوصی‌سازی به اندازه‌ای است که برخی آن را بزرگتر از تغییرات اقتصادی بریتانیا که توسط مارگارت تاچر در دهه ۸۰ میلادی اجرا شد می‌دانند. و کم نیستند کسانی که این اصلاحات را با تحول ناشی از فروپاشی شوروی و خصوصی‌سازی دهه ۹۰ اقتصاد روسیه مقایسه می‌کنند.
عربستان از دهه ۷۰ میلادی٬ برنامه‌های پنج‌ساله توسعه را در دستور کار داشته و بر اساس این برنامه‌ها٬ پروژ‌ه‌های عظیم زیرساخت٬ از ساخت مدرسه و بیمارستان تا راه‌سازی و آبرسانی را با پول نفت اجرا کرده است. بخش اصلی این اقتصاد عظیم در حال حاضر٬ کماکان به همان پول نفت وابسته است؛ مساله‌ای که در نگاه نهادهایی مانند صندوق بین‌المللی پول٬ نمی‌تواند تا ابد ادامه پیدا کند و دیر یا زود باید تغییر کند.
از اصلاحات محمد بن سلمان٬ اجازه رانندگی به زنان و ورود آنها به ورزشگاه بازتاب قابل‌توجهی در میان افکار عمومی داشته. اما در واقع یکی از جذابیت‌های این ولیعهد کم سن و سال برای موسسات مالی و سرمایه‌داران غربی٬ اصرارش بر اصلاحات اقتصادی و خصوصی‌سازی اقتصاد عربستان است.
برنامه خصوصی‌سازی عربستان که به اصلاحات نئولیبرالیستی (محبوب صندوق بین‌المللی پول) بی‌شباهت نیست٬ ستون اصلی برنامه “چشم‌انداز ۲۰۳۰” است که قرار است در طی آن٬ اقتصاد عربستان از نفت بی‌نیاز شود و به اقتصاد جهانی قرن ۲۱ پا بگذارد.
نگاهی به جزییات اسناد این برنامه نشان می‌دهد که تقریبا در تمامی بخش‌های اقتصاد عربستان٬ چیزی برای فروش به خارجی‌ها هست: “محیط زیست٬ آبرسانی و کشاورزی٬ حمل و نقل٬ انرژی٬ صنعت و منابع طبیعی٬ کارگران و توسعه اجتماعی٬ مسکن٬ آموزش و پرورش٬ بهداشت٬ شهرداری‌ها٬ مخابرات و فناوری اطلاعات” و حتی “حج عمره” و باشگاه‌های فوتبال٬ همه بخش‌هایی از اقتصاد عربستان هستند که بر اساس تصمیم حکومت این کشور قرار است دست‌کم قسمتی‌شان٬ خصوصی شود.
رویای پرتلاطم شاهزاده
اما این نخستین بار نیست که رویای شاهزاده محمد بن سلمان برای اقتصاد کشورش به دست‌انداز می‌افتد. فارغ از سیاست خارجی پرماجرای او (جنگ یمن٬ استعفای سعد حریری٬ تنش سیاسی با قطر و ترکیه و …)٬ بازداشت دسته جمعی شاهزاده‌های پولدار٬ یکی از نخستین اتفاقاتی بود که دست و دل سرمایه‌گذاران غربی را لرزاند.
در حالی که مساله حاکمیت قانون٬ ساختار قضایی کشور و سلامت فضای کسب و کار در عربستان٬ یکی از چالش‌های مهم پیش روی پروژه خصوصی‌سازی این کشور است٬ دستگیری سرمایه‌داران٬ که در ابتدا بدون حکم دادگاه و محاکمه و خارج از روال قضایی صورت گرفت٬ برای کسانی که قرار بود با میلیاردها دلار برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصاد عربستان وارد این کشور شوند٬ نگران‌کننده بود.
این نگرانی در ۲۰ روز اخیر٬ به اوجی تازه رسید. این‌بار یک روزنامه‌نگار در کنسولگری عربستان در استانبول به قتل رسید و از همان ابتدا٬ برخی از منتقدین محمد بن سلمان٬ انگشت اتهام را به سویش نشانه رفتند. خیلی زود٬ فهرستی از غول‌های اقتصادی و شرکتهای معتبر از کنفرانس سرمایه‌گذاری ریاض عقب کشیدند.
خصوصی‌سازی عربستان تا همین‌جا نیز چندین تاخیر مهم را تجربه کرده است. خبرسازترین مورد از این دست٬ طرح مهم عرضه سهام شرکت نفت آرامکو در بازارهای معتبر سهام در جهان بود که حدود دو ماه پیش معلق شد. خصوصی‌سازی بخشی از آرامکو یکی از بلندپروازانه‌ترین بخش‌های پروژه اصلاحات اقتصادی این کشور است.
اما به رغم تبلیغات بسیار گسترده و رقابت پرشوری که میان بازارهای سهام برای عرضه سهام آرامکو ایجاد شده بود٬ خالد فالح٬ وزیر نفت عربستان در ماه سپتامبر گفت که این اتفاق “در زمانی که ما بخواهیم و شرایط مناسب باشد” رخ خواهد داد. عدم شفافیت مالی آرامکو و نظام پیچیده خزانه‌داری خاندان سعودی که هزینه‌های صدها شاهزاده را تامین می‌کند، از موانع جدی بر سر راه ارائه سهام این شرکت عظیم نفتی توصیف شده است. آرامکو منبع اصلی خزانه عربستان است.
با در نظرگرفتن چنین سابقه‌ای بود که در پی قتل جمال خاشقجی و واکنش منفی سرمایه‌داران به مساله٬ برخی ناظران نوشتند که نه تنها فرمان انقلاب اقتصادی از دست محمد بن سلمان بیرون آمده٬ بلکه واگن اصلاحات او نیز از ریل خارج شده است. چرا که این تحول عظیم اقتصادی تا همین‌جا هم طرحی رویایی و ایده‌آل به نظر می‌رسید که اجرایش آسان نیست.
سه روز نشست “داووس کویر” عملا به تلاش محمد بن سلمان تبدیل شد تا این گزاره را رد کند و تکرار کند که پای رویایش ایستاده است؛ تلاشی که دست‌کم بر اساس روایت رسمی مقام‌های عربستانی موفق بوده و مسیر ورود دلارهای خارجی همچنان باز مانده و سرمایه‌گذاری‌ها ادامه دارند.
کیوان حسینی
bbc
